Senda inn spurningu
Sólin Sólin Rís 05:43 • sest 21:13 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 13:37 • Sest 06:11 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 02:59 • Síðdegis: 15:47 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 09:39 • Síðdegis: 21:50 í Reykjavík
Visit the English version

Flokkun:

Hugvísindi Trúarbrögð

Hvaðan kemur nafn dymbilviku?

Sigurður Ægisson

Síðasta vikan fyrir páska hefur í tímans rás gengið undir ýmsum nöfnum. Þar á meðal eru dymbildagar, dymbildagavika, dymbildægur, dymbilvika, efsta vika, helga vika, helgu dagar, kyrravika, píningarvika og páskavika.

Orðið dymbildagar finnst í rituðu máli frá því laust eftir 1300, en getur að sjálfsögðu verið mun eldra. Merkilegt er að það kemur ekki fyrir í íslenskum lögbókum, hvorki í Kristinna laga þætti Grágásar, sem var lögtekinn á Alþingi um 1130, né Kristinrétti hinum nýja (1275), og ekki heldur í Jónsbók (1281). Gæti það bent til þess að þetta hafi í upphafi verið alþýðuorð sem ekki komst í opinber skjöl fyrr en tiltölulega seint. Orðið dymbilvika sést ekki í íslensku fyrr en í kirkjuordinansíu Kristjáns 3. frá 1537, sem Gissur biskup Einarsson þýddi árið 1541.

Dymbill gæti hafa verið klukkukólfur, vafinn tuskum í því skyni að dempa hljóminn.

Úr vöndu er að ráða, þegar leita á skýringa á nafngiftinni dymbilvika. Sennilegast er talið að hún sé dregin af einhverju áhaldi, sem kallað var dymbill og notað var í kaþólskum sið við guðsþjónustur undir lok sjöviknaföstu, enda finnast hlutir með þessu heiti í upptalningu kirkjugripa í máldögum. Þessi dymbil-orð þekkjast einnig í gömlum norskum og sænskum textum, og í hjaltlensku, en eiga sér enga einhlíta hliðstæðu í öðrum málum. Í umræddri viku deyfðu menn öll ljós og hringdu ekki klukkum.

Eftirfarandi tilgátur hafa komið fram um hvað þessi dymbill var:
  • Klukkukólfur, vafinn tuskum í því skyni að dempa hljóminn.
  • Trékólfur, settur í kirkjuklukku í stað málmkólfs (samanber framannefnt).
  • Barefli til að lemja kirkjuklukkurnar utan.
  • Ljósastjaki, er stóð á kirkjugólfi og var notaður í stað ljósahjálms.
  • Áhald til að slökkva á kertum (samanber þýska orðið Dümpfel).
  • Einhvers konar handskella úr tré, notuð í stað málmbjöllu við guðsþjónustur á umræddum dögum.
Við þetta má svo bæta að Halldór Laxness taldi dymbil vera hljóðdeyfi á strengjahljóðfæri.

Jón Grunnvíkingur ritar orðið dynbildægur og skýrir það á eftirfarandi hátt: „Nætur og dagar, þegar hlé er á hávaða“, eða með öðrum orðum þegar dynur bilar. Hann bætir við að það sé einnig notað í almennu tali um óróatíma, myrka, og að nokkru skelfilega.

Þá segir Ásgeir Blöndal Magnússon í Orðsifjabók sinni að orðið dymbill sé oftast talið skylt dumbur (þögull, mállaus, hljóðdaufur), en gæti eins verið í ætt við demba og dumpa, og eiginleg merking þá: slagkólfur.

Árni Björnsson þjóðháttafræðingur, sem ritar um þetta langt mál í Sögu daganna, fullyrðir að þrjár fyrstu hugmyndirnar sem nefndar eru hér að ofan megi afskrifa snarlega. Orðrétt segir hann:
Að vísu hefði ekki verið eins illframkvæmanlegt að vefja kólfinn og skipta um kólf, en báðar þessar tilgátur eru út í hött þegar af þeirri ástæðu að klukkurnar áttu að steinþegja á þessum dögum. Sama er að segja um þá aðferð að berja klukkur utan eins og alþekkt er til dæmis á Gotlandi. Slíkt var víðar gert við jarðarfarir, en ekki í dymbilviku, alltjent ekki á miðöldum. Auk þess er ekki vitað að neitt sérstakt áhald sé notað til þess arna, heldur venjuleg barefli úr tré eða hnöttóttir steinar sem tuskum var stundum vafið um til að deyfa hljóðið. (bls. 635)

En hvað var þá dymbill? Áfram segir Árni Björnsson:

Hvort sem orðið dymbill er hljóðlíking við latneska orðið tinnibulum eða skylt orðinu dumbur, verður að teljast líklegast að það eigi upphaflega við trétól þau sem notuð voru í staðinn fyrir klukkur og málmbjöllur á sorgardögum kirkjunnar vegna píslarsögu Jesú Krists. Hin hljómrænu umskipti í guðsþjónustunni á þessum dögum þykja ætíð mjög áhrifamikil og eftirminnileg og hefðu hæglega getað gefið dögunum alþýðlegt nafn.

Eflaust hefur einnig þótt eftirminnilegt í guðsþjónustunni á dymbildögum þegar slökkt var á stórum kertastjökum með sérstakri viðhöfn. Við siðaskiptin hurfu tréskellurnar vitaskuld með öllu, en ljósastjakarnir hljóta að hafa verið nýttir eftir sem áður, hvort sem haldið var áfram að slökkva á þeim eftir gömlum kúnstarinnar reglum eður ei. Það er því engan veginn útilokað að nafnið dymbill hafi færst af tréskellum yfir á ljósastjaka. (bls. 635)

Heimildir:
  • Árni Björnsson. Saga daganna. Reykjavík: Mál og menning, 2000.
  • Ásgeir Blöndal Magnússon. Íslensk orðsifjabók. Reykjavík: Orðabók Háskólans, 1995.

Mynd:

Höfundur

Sigurður Ægisson

guðfræðingur og þjóðfræðingur

Útgáfudagur

23.3.2005

Spyrjandi

Ritstjórn

Efnisorð

Tilvísun

Sigurður Ægisson. „Hvaðan kemur nafn dymbilviku?“ Vísindavefurinn, 23. mars 2005. Sótt 18. apríl 2024. http://visindavefur.is/svar.php?id=4854.

Sigurður Ægisson. (2005, 23. mars). Hvaðan kemur nafn dymbilviku? Vísindavefurinn. Sótt af http://visindavefur.is/svar.php?id=4854

Sigurður Ægisson. „Hvaðan kemur nafn dymbilviku?“ Vísindavefurinn. 23. mar. 2005. Vefsíða. 18. apr. 2024. <http://visindavefur.is/svar.php?id=4854>.

Chicago | APA | MLA

Tengd svör

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki
Spyrja

Sendu inn spurningu LeiðbeiningarTil baka

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Senda grein til vinar

=

Hvaðan kemur nafn dymbilviku?
Síðasta vikan fyrir páska hefur í tímans rás gengið undir ýmsum nöfnum. Þar á meðal eru dymbildagar, dymbildagavika, dymbildægur, dymbilvika, efsta vika, helga vika, helgu dagar, kyrravika, píningarvika og páskavika.

Orðið dymbildagar finnst í rituðu máli frá því laust eftir 1300, en getur að sjálfsögðu verið mun eldra. Merkilegt er að það kemur ekki fyrir í íslenskum lögbókum, hvorki í Kristinna laga þætti Grágásar, sem var lögtekinn á Alþingi um 1130, né Kristinrétti hinum nýja (1275), og ekki heldur í Jónsbók (1281). Gæti það bent til þess að þetta hafi í upphafi verið alþýðuorð sem ekki komst í opinber skjöl fyrr en tiltölulega seint. Orðið dymbilvika sést ekki í íslensku fyrr en í kirkjuordinansíu Kristjáns 3. frá 1537, sem Gissur biskup Einarsson þýddi árið 1541.

Dymbill gæti hafa verið klukkukólfur, vafinn tuskum í því skyni að dempa hljóminn.

Úr vöndu er að ráða, þegar leita á skýringa á nafngiftinni dymbilvika. Sennilegast er talið að hún sé dregin af einhverju áhaldi, sem kallað var dymbill og notað var í kaþólskum sið við guðsþjónustur undir lok sjöviknaföstu, enda finnast hlutir með þessu heiti í upptalningu kirkjugripa í máldögum. Þessi dymbil-orð þekkjast einnig í gömlum norskum og sænskum textum, og í hjaltlensku, en eiga sér enga einhlíta hliðstæðu í öðrum málum. Í umræddri viku deyfðu menn öll ljós og hringdu ekki klukkum.

Eftirfarandi tilgátur hafa komið fram um hvað þessi dymbill var:
  • Klukkukólfur, vafinn tuskum í því skyni að dempa hljóminn.
  • Trékólfur, settur í kirkjuklukku í stað málmkólfs (samanber framannefnt).
  • Barefli til að lemja kirkjuklukkurnar utan.
  • Ljósastjaki, er stóð á kirkjugólfi og var notaður í stað ljósahjálms.
  • Áhald til að slökkva á kertum (samanber þýska orðið Dümpfel).
  • Einhvers konar handskella úr tré, notuð í stað málmbjöllu við guðsþjónustur á umræddum dögum.
Við þetta má svo bæta að Halldór Laxness taldi dymbil vera hljóðdeyfi á strengjahljóðfæri.

Jón Grunnvíkingur ritar orðið dynbildægur og skýrir það á eftirfarandi hátt: „Nætur og dagar, þegar hlé er á hávaða“, eða með öðrum orðum þegar dynur bilar. Hann bætir við að það sé einnig notað í almennu tali um óróatíma, myrka, og að nokkru skelfilega.

Þá segir Ásgeir Blöndal Magnússon í Orðsifjabók sinni að orðið dymbill sé oftast talið skylt dumbur (þögull, mállaus, hljóðdaufur), en gæti eins verið í ætt við demba og dumpa, og eiginleg merking þá: slagkólfur.

Árni Björnsson þjóðháttafræðingur, sem ritar um þetta langt mál í Sögu daganna, fullyrðir að þrjár fyrstu hugmyndirnar sem nefndar eru hér að ofan megi afskrifa snarlega. Orðrétt segir hann:
Að vísu hefði ekki verið eins illframkvæmanlegt að vefja kólfinn og skipta um kólf, en báðar þessar tilgátur eru út í hött þegar af þeirri ástæðu að klukkurnar áttu að steinþegja á þessum dögum. Sama er að segja um þá aðferð að berja klukkur utan eins og alþekkt er til dæmis á Gotlandi. Slíkt var víðar gert við jarðarfarir, en ekki í dymbilviku, alltjent ekki á miðöldum. Auk þess er ekki vitað að neitt sérstakt áhald sé notað til þess arna, heldur venjuleg barefli úr tré eða hnöttóttir steinar sem tuskum var stundum vafið um til að deyfa hljóðið. (bls. 635)

En hvað var þá dymbill? Áfram segir Árni Björnsson:

Hvort sem orðið dymbill er hljóðlíking við latneska orðið tinnibulum eða skylt orðinu dumbur, verður að teljast líklegast að það eigi upphaflega við trétól þau sem notuð voru í staðinn fyrir klukkur og málmbjöllur á sorgardögum kirkjunnar vegna píslarsögu Jesú Krists. Hin hljómrænu umskipti í guðsþjónustunni á þessum dögum þykja ætíð mjög áhrifamikil og eftirminnileg og hefðu hæglega getað gefið dögunum alþýðlegt nafn.

Eflaust hefur einnig þótt eftirminnilegt í guðsþjónustunni á dymbildögum þegar slökkt var á stórum kertastjökum með sérstakri viðhöfn. Við siðaskiptin hurfu tréskellurnar vitaskuld með öllu, en ljósastjakarnir hljóta að hafa verið nýttir eftir sem áður, hvort sem haldið var áfram að slökkva á þeim eftir gömlum kúnstarinnar reglum eður ei. Það er því engan veginn útilokað að nafnið dymbill hafi færst af tréskellum yfir á ljósastjaka. (bls. 635)

Heimildir:
  • Árni Björnsson. Saga daganna. Reykjavík: Mál og menning, 2000.
  • Ásgeir Blöndal Magnússon. Íslensk orðsifjabók. Reykjavík: Orðabók Háskólans, 1995.

Mynd:

...