Stóridómur er samþykkt um siðferði sem gerð var á alþingi sumarið 1564 að frumkvæði beggja lögmanna og æðsta fulltrúa konungs á Íslandi, Páls Stígssonar hirðstjóra. Konungur staðfesti dóminn árið eftir. Skammt var frá siðaskiptum og stemningin sú að herða á viðurlögum við hvers kyns lauslæti í samfélaginu. Það var viðkvæði í öllum löndum sem gengu kenningum Lúthers á hönd og raunar víðar í Evrópu. Oft er talað líkt og Stóridómur hafi kveðið á um dauðarefsingu fyrir hvern þann sem hélt framhjá eða eignaðist barn utan hjónabands, en það er orðum aukið. Hann tók á svonefndum legorðsbrotum, með öðrum orðum barneignum fólks sem ekki mátti eigast.
Höfundar Stóradóms, 24 karlar, ætluðu sér hvorki meira né minna en að setja lög sem áttu að gilda „um aldur og ævi fyrir allt fólk á Íslandi, alna og óborna, karlmenn og konur.“ Það gekk reyndar ekki eftir. Þeir flokkuðu legorðsbrot eftir því hversu alvarleg þau voru í augum guðs og manna. Mestu varðaði samræði fólks í náinni frændsemi eða mægðum, því þá taldist fólk verðskulda líflát. Innblástur var sóttur í 3. Mósebók þar sem taldar eru konur sem karlar máttu alls ekki leggjast með. Í kirkjulögum íslenskum frá lokum 13. aldar voru þær hafðar 17 að tölu og í Stóradómi var látið nægja að vísa til þeirrar upptalningar. Karla átti að höggva á háls en drekkja konum. Hér fylgir listinn:
móðir
systir
dóttir
stjúpmóðir
sonarkona
bróðurkona
sonardóttir
stjúpdóttir
bróðurdóttir
systurdóttir
dótturdóttir
móðurmóðir
föðurmóðir
móðursystir
föðursystir
móðir konu manns
systir konu manns
Af varðveittum gögnum að dæma voru 25 karlar og 25 konur teknar af lífi á Íslandi samkvæmt þessu ákvæði, síðast árið 1762. Algengustu brot af þessu tagi voru á milli systkina, stjúpfeðgina og að karl eignaðist barn með systur eiginkonu sinnar. Minni skyldleiki eða mægðir vörðuðu vægari refsingu, háum fjársektum eða hýðingu. Til dæmis áttu þremenningar sem eignuðust barn að greiða þrjár merkur, sem jafngiltu hálfu kýrverði, en tvöfalda þá upphæð yrðu þau uppvís að sama athæfi aftur og átti þá annað þeirra að fara úr héraði.
Í Stóradómi er mestu rúmi varið í brot af þessu tagi, enda þótt þau hafi verið mun fátíðari en framhjáhald og barneignir ógifts fólks. Ef litið er til árabilsins 1590-1736 er ljóst að einungis 6 af hundraði allra legorðsbrota vörðuðu skyldleika og mægðir. Hórdóms- eða framhjáhaldsbrot voru 13 af hundraði legorðsbrota og nam sektin samkvæmt Stóradómi einum sex mörkum, sem var umtalsvert fé fyrir fátæka alþýðumenn. Karlar og konur borguðu jafnmikið og konan jafnvel þótt hún væri ekki gift, sem algengast var í hórdómsbrotum. Fyrir þriðja hórdómsbrot átti fólk að missa lífið, en aldrei var dæmt samkvæmt því ákvæði heldur var fólk sent í útlegð eða til fangavistar í Kaupmannahöfn.
Langalgengustu brotin voru barneignir ógifts fólks og segir Stóridómur nákvæmlega til um það hvað skyldi borga fyrir fyrsta, annað, þriðja, fjórða og fimmta brot. Sektin var 18 álnir eða þriðjungur úr mörk fyrir fyrsta brot og þrjár merkur fyrir þriðja brot. Yrðu brotin fimm gat fólk valið á milli þess að þola hýðingu eða giftast!
Fyrir utan hert viðurlög við alvarlegustu brotunum var það nýmæli í Stóradómi að veraldlegir embættismenn konungs, það er sýslumenn, skyldu nú sjá um framkvæmd refsinga og innheimtu sekta. Næstu aldir var eftirgrennslan í þessum málum eitt helsta verkefni þeirra allan ársins hring. Fyrir siðaskipti hafði kirkjan annast legorðsbrot og sett sakamönnum skriftir, misharðar eftir alvöru máls. Kirkjan sleppti reyndar ekki alveg tökunum á siðferði landsmanna, því eftir sem áður var sakamönnum gert að standa opinbera aflausn í kirkju með afsökunarbeiðni í viðurvist sóknarmanna við messu. Það kerfi var við lýði fram undir lok 18. aldar og sektir fyrir barneign ógifts fólks fyrst afnumdar árið 1812 en sektir fyrir framhjáhald litlu síðar. Blóðskömm varðar enn við lög en tekur einungis til samræðis náskyldra, systkina, foreldra og barna.
Frekara lesefni á Vísindavefnum:
Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.
Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar
um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að
svara öllum spurningum.
Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að
svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki
nægileg deili á sér.
Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.
Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!
Sólin
Rís 05:51 • sest 21:06
Tunglið
Rís 09:47 • Sest 06:52
Flóð
Árdegis: 00:02 • Síðdegis: 12:48
Fjara
Árdegis: 06:36 • Síðdegis: 18:53
