Senda inn spurningu
Sólin Sólin Rís 05:51 • sest 21:06 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 09:47 • Sest 06:52 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 00:02 • Síðdegis: 12:48 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 06:36 • Síðdegis: 18:53 í Reykjavík
Visit the English version

Flokkun:

Náttúruvísindi og verkfræði Jarðvísindi

Hvernig og hvenær urðu Dimmuborgir til?

Sigurður Steinþórsson

Upprunalega hljóðaði spurningin svona:
Hvaðan eru hraunmyndanir Dimmuborga komnar og hvenær urðu þau eldsumbrot?

Um þetta efni skrifar Kristján Sæmundsson í greininni „Jarðfræði Kröflukerfisins“ (Náttúra Mývatns, ritstj. Arnþór Garðarsson og Árni Einarsson. Hið íslenska náttúrufræðifélag, Rvk. 1991).

Fyrir rúmlega 2000 árum gaus í Þrengslaborgum og Lúdentsborgum og er það mesta hraungos á Mývatnssvæðinu eftir ísöld. Gossprungan er um 12 km löng og framhald hennar, hliðrað 5 km til vesturs, er gossprungan Borgir. Samanlagt gaus á um 16,5 km langri sprungu.

Hraunið nefndi Sigurður Þórarinsson Laxárhraun yngra og áætlaði hann flatarmál þess um 220 km2 en rúmmálið 2-3 km3. Hraunið myndar botn Mývatns nema Ytriflóa og hefur flætt niður Laxárdal og Aðaldal og út í sjó við Skjálfanda. Þyrpingar gervigíga eru um allt hraunið frá Dimmuborgum og Mývatni niður í Aðaldal.



Um Dimmuborgir segir Kristján:
Dimmuborgir eru nokkurs konar hraunbóla í Laxárhrauni yngra, hlaðin upp úr þunnum hraunskánum. Hraunbólan er næstum hringlaga og um 2 km í þvermál. Hún er hæst í miðju, um 20 m yfir umhverfið, og aflíðandi halli út frá. Miðsvæðis í bólunni hefur verið hrauntjörn og runnið þunnar hraunskvettur út til hliðanna. Þannig hefur bólan smám saman byggst upp. Aðfærslan að henni hefur verið niðri í hrauninu ofan frá Þrengslaborgum. Þar hefur komið að hrauntjörnin brast fram (um Borgarás). Hemað hefur yfir hana og sjást hraunskarir innanvert í tjarnarstæðinu og á gas- eða gufustrompum þar sem pústað hefur upp úr hrauntjörninni. Neðan við hraunskarirnar sjást klóruför þar sem hraunstorkan hefur strokist við í undanhlaupinu. Í Dimmuborgum finnst nokkuð af gjalli og mikið af kleprum sem bendir til að þær séu í ætt við gervigíga, þó svo að þróunin hafi orðið önnur (Kristján Sæmundsson, bls. 80-81).
Því er svo við að bæta að með orðinu „hraunbóla“ er átt við lágan lokaðan hraungúl eða opinn eldgíg utan eldstöðvarinnar sjálfrar.

Í fyrra tilvikinu bólgnar hraunið upp vegna þess að hraunbráð streymir að gúlnum undir storkinni skán, eða eftir hraungöngum, og lyftir þannig yfirborðinu. Jón Steingrímsson lýsti því hvernig storkið hraun bólgnaði upp í Skaftáreldum - líkt og blaðra sem blásið er í - við það að bráð streymdi að undir storknuðu hraunyfirborðinu. Þetta ferli er alþekkt -- að hraun þykkni þannig „neðan frá“.



Hraunbóla Dimmuborga var hins vegar opinn gígur eða gígtjörn, líkastur lítilli dyngju, sem bráðin barst að undir hrauninu frá Þrengslaborgum, rann út yfir barmana og hlóð upp bóluna úr þunnum lögum.

Lesa má meira um jarðfræði og náttúru Mývatns og nágrennis á vefsíðum Umhverfsstofnunar og Náttúrurannsóknastöðvarinnar við Mývatn.

Myndir: Mats: Myndagallerí © Mats Wibe Lund

Höfundur

Sigurður Steinþórsson

Sigurður Steinþórsson

prófessor emeritus

Útgáfudagur

15.6.2004

Spyrjandi

Helga Thoroddsen

Efnisorð

Tilvísun

Sigurður Steinþórsson. „Hvernig og hvenær urðu Dimmuborgir til?“ Vísindavefurinn, 15. júní 2004. Sótt 16. apríl 2024. http://visindavefur.is/svar.php?id=4351.

Sigurður Steinþórsson. (2004, 15. júní). Hvernig og hvenær urðu Dimmuborgir til? Vísindavefurinn. Sótt af http://visindavefur.is/svar.php?id=4351

Sigurður Steinþórsson. „Hvernig og hvenær urðu Dimmuborgir til?“ Vísindavefurinn. 15. jún. 2004. Vefsíða. 16. apr. 2024. <http://visindavefur.is/svar.php?id=4351>.

Chicago | APA | MLA

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki
Spyrja

Sendu inn spurningu LeiðbeiningarTil baka

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Senda grein til vinar

=

Hvernig og hvenær urðu Dimmuborgir til?
Upprunalega hljóðaði spurningin svona:

Hvaðan eru hraunmyndanir Dimmuborga komnar og hvenær urðu þau eldsumbrot?

Um þetta efni skrifar Kristján Sæmundsson í greininni „Jarðfræði Kröflukerfisins“ (Náttúra Mývatns, ritstj. Arnþór Garðarsson og Árni Einarsson. Hið íslenska náttúrufræðifélag, Rvk. 1991).

Fyrir rúmlega 2000 árum gaus í Þrengslaborgum og Lúdentsborgum og er það mesta hraungos á Mývatnssvæðinu eftir ísöld. Gossprungan er um 12 km löng og framhald hennar, hliðrað 5 km til vesturs, er gossprungan Borgir. Samanlagt gaus á um 16,5 km langri sprungu.

Hraunið nefndi Sigurður Þórarinsson Laxárhraun yngra og áætlaði hann flatarmál þess um 220 km2 en rúmmálið 2-3 km3. Hraunið myndar botn Mývatns nema Ytriflóa og hefur flætt niður Laxárdal og Aðaldal og út í sjó við Skjálfanda. Þyrpingar gervigíga eru um allt hraunið frá Dimmuborgum og Mývatni niður í Aðaldal.



Um Dimmuborgir segir Kristján:
Dimmuborgir eru nokkurs konar hraunbóla í Laxárhrauni yngra, hlaðin upp úr þunnum hraunskánum. Hraunbólan er næstum hringlaga og um 2 km í þvermál. Hún er hæst í miðju, um 20 m yfir umhverfið, og aflíðandi halli út frá. Miðsvæðis í bólunni hefur verið hrauntjörn og runnið þunnar hraunskvettur út til hliðanna. Þannig hefur bólan smám saman byggst upp. Aðfærslan að henni hefur verið niðri í hrauninu ofan frá Þrengslaborgum. Þar hefur komið að hrauntjörnin brast fram (um Borgarás). Hemað hefur yfir hana og sjást hraunskarir innanvert í tjarnarstæðinu og á gas- eða gufustrompum þar sem pústað hefur upp úr hrauntjörninni. Neðan við hraunskarirnar sjást klóruför þar sem hraunstorkan hefur strokist við í undanhlaupinu. Í Dimmuborgum finnst nokkuð af gjalli og mikið af kleprum sem bendir til að þær séu í ætt við gervigíga, þó svo að þróunin hafi orðið önnur (Kristján Sæmundsson, bls. 80-81).
Því er svo við að bæta að með orðinu „hraunbóla“ er átt við lágan lokaðan hraungúl eða opinn eldgíg utan eldstöðvarinnar sjálfrar.

Í fyrra tilvikinu bólgnar hraunið upp vegna þess að hraunbráð streymir að gúlnum undir storkinni skán, eða eftir hraungöngum, og lyftir þannig yfirborðinu. Jón Steingrímsson lýsti því hvernig storkið hraun bólgnaði upp í Skaftáreldum - líkt og blaðra sem blásið er í - við það að bráð streymdi að undir storknuðu hraunyfirborðinu. Þetta ferli er alþekkt -- að hraun þykkni þannig „neðan frá“.



Hraunbóla Dimmuborga var hins vegar opinn gígur eða gígtjörn, líkastur lítilli dyngju, sem bráðin barst að undir hrauninu frá Þrengslaborgum, rann út yfir barmana og hlóð upp bóluna úr þunnum lögum.

Lesa má meira um jarðfræði og náttúru Mývatns og nágrennis á vefsíðum Umhverfsstofnunar og Náttúrurannsóknastöðvarinnar við Mývatn.

Myndir: Mats: Myndagallerí © Mats Wibe Lund...