Senda inn spurningu
Sólin Sólin Rís 05:36 • sest 21:19 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 16:44 • Sest 05:50 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 04:37 • Síðdegis: 17:05 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 10:57 • Síðdegis: 23:09 í Reykjavík
Visit the English version

Flokkun:

Hugvísindi Vísindasaga
Hugvísindi Fornfræði
Hugvísindi Sagnfræði: mannkynssaga

Hvað fundu Forngrikkir upp?

Geir Þ. Þórarinsson

Forngrikkir fundu ýmislegt upp: Hér gefst ekki færi á að gefa tæmandi upptalningu á því öllu en þó má minnast á það helsta.

Þá ber fyrst að nefna gríska stafrófið. Grikkir fundu að sjálfsögðu ekki fyrstir upp ritmál en þeir þróuðu stafrófið sitt úr fönikísku stafrófi snemma á 8. öld f.Kr. Áður höfðu Grikkir notað myndletur sem kallast línuletur B og var það komið úr eldra myndletri sem kallast línuletur A og var letur Mínóanna á Krít; en á 8. öld f.Kr. var löngu hætt að nota línuletur B til þess að skrifa grísku. Fönikíska stafrófið notaði engin tákn fyrir sérhljóða en það var nýjung sem Grikkir brydduðu upp á. Úr gríska stafrófinu varð latneska stafrófið til en íslenska stafrófið er afbrigði þess.

Grikkir brydduðu einnig upp á nýjungum í hernaði. Hernaðartæknin sem þeir þróuðu um miðja 8. öld f.Kr. og reiddu sig á fram á miðja 4. öld f.Kr. og jafnvel lengur kallast hoplítahernaður (myndað af orðinu hoplon, vopn). Hoplítar voru þungvopnaðir og þungbrynjaðir fótgönguliðar sem börðust í breiðfylkingu (falanx). Grikkir fundu einnig upp lásboga sem þeir nefndu gastrafetes einhvern tímann eftir miðja 5. öld f.Kr.

Næst ber að nefna lýðræði. Segja má að lýðræði sé grísk uppfinning því Aþena varð heimsins fyrsta lýðræðisríki árið 508 f.Kr. Að vísu ekki lýðræðisríki með sama hætti og við þekkjum úr okkar samtíma: Í Aþenu gátu einungis frjálsir karlar tekið þátt í stjórnmálum og þar var blanda af fulltrúalýðræði, þar sem kjörnir fulltrúar fara með völdin, og beinu lýðræði, þar sem borgararnir taka ákvarðanir beint og milliliðalaust. Um þetta má lesa nánar í svari undirritaðs við spurningunni Hvernig var kosningakerfi Grikkja til forna?


Þróun vestrænnar leiklistar er hægt að rekja aftur til Forngrikkja. Myndin sýnir leikhúsið í Epídavros.

Grikkir fundu upp leiklist og leikritun. Gríski heimspekingurinn Aristóteles hélt því raunar fram að „eftirhermur [væru] manninum eðlilegar frá blautu barnsbeini, og menn eru frábrugðnir öðrum lífverum að því leyti, að þeir hafa mesta hermihvöt“ (Um skáldskaparlistina 1448b 5-7, þýð. Kristjáns Árnasonar). Ef Aristóteles hefur á réttu að standa, þá er hermihvötin sammannleg og einkenndi ekki Grikki öðrum fremur. Hins vegar má rekja þróun leiklistar og leikritunar, að minnsta kosti vestrænnar leiklistar og leikritunar, aftur til Grikkja. Uppruni grískar leiklistar er að vísu á huldu en sennilega varð leiklistin til um miðja 6. öld f.Kr. Leikrit Grikkja voru af þrennu tagi: harmleikir, bukkaleikir (eða satýrleikir) og skopleikir. Aristóteles taldi að uppruna harmleikja væri að finna í söng forsöngvara í blótsöngvum (diþyrambos), sem voru kórsöngvar sungnir til heiðurs Díonýsosi. Á hinn bóginn taldi hann að uppruna skopleikja mætti rekja til söngva þeirra sem fóru fyrir svokölluðum völsasöngvum en það voru söngvar sungnir í eins konar skrúðgöngu á eftir eftirlíkingu af stórum getnaðarlimi til heiðurs Díonýsosi. Í Aþenu var keppt í leikritun á Díonýsosarhátíðinni í mars og síðar á Lenajuhátíðinni í janúar. Um grísk leikhús má lesa í svari undirritaðs við spurningunni Getið þið sagt mér frá uppbyggingu grískra leikhúsa til forna?

Grikkir fundu einnig upp sagnfræðina. Sagnfræðin varð til upp úr ákveðinni hefð heimildaskráningar snemma á 5. öld f.Kr. Ýmsir höfðu ritað um erlendar þjóðir, landafræði, ættfræði og sögu einstakra borga. Meðal annarra voru höfundar á borð við Hekatajos frá Míletos, Karon frá Lampsakos og Díonýsíos frá Míletos en engin rita þeirra eru varðveitt nema í brotum. Oftast er það Heródótos frá Halikarnassos sem er talinn faðir grískrar sagnfræði – „pater historiae“ eins og rómverski stjórnmálamaðurinn og ræðusnillingurinn Marcus Tullius Cicero nefndi hann. Heródótos gekk mun lengra en aðrir höfðu gert til þess að flétta saman ólíkar atburðarásir í heildstæðan söguþráð; hann hafði rannsóknarspurningu sem frásögnin átti að svara – hverjar voru ástæður þess að stríð braust út milli Grikkja og Persa? – og hann var gagnrýnni á heimildir sínar en fyrirrennarar hans en sjálfur segir hann: „Mér ber að greina frá því sem sagt er en mér ber alls ekki að trúa því.“ (Heródótos 7.152). Ef til vill var þó aþenski sagnfræðingurinn Þúkýdídes enn merkari en fyrirrennari hans Heródótos. Hann er af mörgum talinn mestur og áreiðanlegastur allra sagnfræðinga fornaldar. Þúkýdídes ritaði um sögu Pelópsskagastríðsins sem var samtímaviðburður. Hann þrengdi mjög viðfangsefni sagnfræðinnar svo að frásögn hans inniheldur nær einungis stjórnmála- og styrjaldarsögu en ekki hvers kyns útúrdúra um til að mynda þjóðhætti og landafræði líkt og rit Heródótosar. Efnistök Þúkýdídesar höfðu varanleg áhrif á ástundum sagnfræðinnar.

Annað framlag Grikkja var heimspekin. Gríski heimspekingurinn Platon sagði að heimspekin ætti upphaf sitt í undrun. Vitaskuld voru Grikkir ekki fyrstir til þess að undrast. Hins vegar varð til meðal þeirra ákveðin rökræðuhefð sem sem þeir nefndu fílósófía (orðrétt: „ást á visku“); þessi hefð á sér órofa sögu til þessa dags þannig að það sem á Vesturlöndum kallast heimspeki (philosophy á ensku, philosophie á frönsku og þýsku, filosofi á norsku, sænsku og dönsku o.s.frv.) er skilgetið afkvæmi þessarar grísku hefðar: Vestræn heimspeki rekur upphaf sitt til Grikkja. Fyrsti gríski heimspekingurinn er venjulega talinn vera Þales frá Míletos (fæddur um 625 f.Kr.) Um sögu grískrar heimspeki má lesa í svari undirritaðs við spurningunum Hver er saga grískrar heimspeki? og Hvenær var blómatími grískrar heimspeki og hvenær lauk honum?

Ein af undirgreinum heimspekinnar, rökfræðin, er beinlínis uppfinning eins heimspekings, Aristótelesar. Hann reyndi fyrstur að gera grein fyrir því á kerfisbundinn hátt hvenær eina fullyrðingu leiðir af annarri. Það gerir hann einkum í ritunum Fyrri rökgreiningum og Síðari rökgreiningum en einnig í Um túlkun og í ritinu Spekirök þar sem hann tekur saman allar helstu rökvillurnar. Stóumenn fitjuðu upp á ýmiss konar nýjungum í rökfræði en rökfræði þeirra gleymdist á miðöldum og uppgötvaðist ekki aftur fyrr en mörgum öldum síðar. Í skólaspeki miðalda voru einhverjar nýjungar kynntar til sögunnar en rökfræði skólaspekinganna byggði þó að langmestu leyti á aristótelískri rökfræði. Þýski heimspekingurinn Immanuel Kant (1724-1804) taldi að Aristóteles hefði þegar uppgötvað allt sem vert væri að uppgötva í rökfræði. Í raun varð ekki alger bylting í rökfræði fyrr en seint á 19. öld þegar nútímarökfræði varð til í skrifum þýska heimspekingsins Gottlobs Frege (1848-1925).

Málfræði er líka grísk uppfinning. Gríski heimspekingurinn Prótagóras er sagður hafa fyrstur greint á milli kynja orða. Platon og Aristóteles byrjuðu á að greina milli ólíkra orðflokka – í fyrstu voru þeir aðeins tveir, sagnir og nöfn, en síðar bættust fleiri orðflokkar í hópinn – og þannig urðu málfræðihugtökin okkar til jafnt og þétt ásamt því sem greiningin varð æ nákvæmari. Stóumenn lögðu einnig sitt af mörkum en málfræðingarnir Díonýsíos Þrax og Apollóníos Dyskolos merkastir eru þó merkastir grískra málfræðinga. Rómverskir málfræðingar tóku upp gríska málfræði og löguðu að þörfum latínunnar en frá þeim eru komin málfræðihugtökin sem enn eru kennd í dag.

Frekara lesefni á Vísindavefnum:

Mynd:

Höfundur

Geir Þ. Þórarinsson

Geir Þ. Þórarinsson

aðjúnkt í grísku og latínu við Háskóla Íslands

Útgáfudagur

24.3.2010

Spyrjandi

Embla Vigfúsdóttir

Efnisorð

Tilvísun

Geir Þ. Þórarinsson. „Hvað fundu Forngrikkir upp?“ Vísindavefurinn, 24. mars 2010. Sótt 20. apríl 2024. http://visindavefur.is/svar.php?id=9211.

Geir Þ. Þórarinsson. (2010, 24. mars). Hvað fundu Forngrikkir upp? Vísindavefurinn. Sótt af http://visindavefur.is/svar.php?id=9211

Geir Þ. Þórarinsson. „Hvað fundu Forngrikkir upp?“ Vísindavefurinn. 24. mar. 2010. Vefsíða. 20. apr. 2024. <http://visindavefur.is/svar.php?id=9211>.

Chicago | APA | MLA

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki
Spyrja

Sendu inn spurningu LeiðbeiningarTil baka

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Senda grein til vinar

=

Hvað fundu Forngrikkir upp?
Forngrikkir fundu ýmislegt upp: Hér gefst ekki færi á að gefa tæmandi upptalningu á því öllu en þó má minnast á það helsta.

Þá ber fyrst að nefna gríska stafrófið. Grikkir fundu að sjálfsögðu ekki fyrstir upp ritmál en þeir þróuðu stafrófið sitt úr fönikísku stafrófi snemma á 8. öld f.Kr. Áður höfðu Grikkir notað myndletur sem kallast línuletur B og var það komið úr eldra myndletri sem kallast línuletur A og var letur Mínóanna á Krít; en á 8. öld f.Kr. var löngu hætt að nota línuletur B til þess að skrifa grísku. Fönikíska stafrófið notaði engin tákn fyrir sérhljóða en það var nýjung sem Grikkir brydduðu upp á. Úr gríska stafrófinu varð latneska stafrófið til en íslenska stafrófið er afbrigði þess.

Grikkir brydduðu einnig upp á nýjungum í hernaði. Hernaðartæknin sem þeir þróuðu um miðja 8. öld f.Kr. og reiddu sig á fram á miðja 4. öld f.Kr. og jafnvel lengur kallast hoplítahernaður (myndað af orðinu hoplon, vopn). Hoplítar voru þungvopnaðir og þungbrynjaðir fótgönguliðar sem börðust í breiðfylkingu (falanx). Grikkir fundu einnig upp lásboga sem þeir nefndu gastrafetes einhvern tímann eftir miðja 5. öld f.Kr.

Næst ber að nefna lýðræði. Segja má að lýðræði sé grísk uppfinning því Aþena varð heimsins fyrsta lýðræðisríki árið 508 f.Kr. Að vísu ekki lýðræðisríki með sama hætti og við þekkjum úr okkar samtíma: Í Aþenu gátu einungis frjálsir karlar tekið þátt í stjórnmálum og þar var blanda af fulltrúalýðræði, þar sem kjörnir fulltrúar fara með völdin, og beinu lýðræði, þar sem borgararnir taka ákvarðanir beint og milliliðalaust. Um þetta má lesa nánar í svari undirritaðs við spurningunni Hvernig var kosningakerfi Grikkja til forna?


Þróun vestrænnar leiklistar er hægt að rekja aftur til Forngrikkja. Myndin sýnir leikhúsið í Epídavros.

Grikkir fundu upp leiklist og leikritun. Gríski heimspekingurinn Aristóteles hélt því raunar fram að „eftirhermur [væru] manninum eðlilegar frá blautu barnsbeini, og menn eru frábrugðnir öðrum lífverum að því leyti, að þeir hafa mesta hermihvöt“ (Um skáldskaparlistina 1448b 5-7, þýð. Kristjáns Árnasonar). Ef Aristóteles hefur á réttu að standa, þá er hermihvötin sammannleg og einkenndi ekki Grikki öðrum fremur. Hins vegar má rekja þróun leiklistar og leikritunar, að minnsta kosti vestrænnar leiklistar og leikritunar, aftur til Grikkja. Uppruni grískar leiklistar er að vísu á huldu en sennilega varð leiklistin til um miðja 6. öld f.Kr. Leikrit Grikkja voru af þrennu tagi: harmleikir, bukkaleikir (eða satýrleikir) og skopleikir. Aristóteles taldi að uppruna harmleikja væri að finna í söng forsöngvara í blótsöngvum (diþyrambos), sem voru kórsöngvar sungnir til heiðurs Díonýsosi. Á hinn bóginn taldi hann að uppruna skopleikja mætti rekja til söngva þeirra sem fóru fyrir svokölluðum völsasöngvum en það voru söngvar sungnir í eins konar skrúðgöngu á eftir eftirlíkingu af stórum getnaðarlimi til heiðurs Díonýsosi. Í Aþenu var keppt í leikritun á Díonýsosarhátíðinni í mars og síðar á Lenajuhátíðinni í janúar. Um grísk leikhús má lesa í svari undirritaðs við spurningunni Getið þið sagt mér frá uppbyggingu grískra leikhúsa til forna?

Grikkir fundu einnig upp sagnfræðina. Sagnfræðin varð til upp úr ákveðinni hefð heimildaskráningar snemma á 5. öld f.Kr. Ýmsir höfðu ritað um erlendar þjóðir, landafræði, ættfræði og sögu einstakra borga. Meðal annarra voru höfundar á borð við Hekatajos frá Míletos, Karon frá Lampsakos og Díonýsíos frá Míletos en engin rita þeirra eru varðveitt nema í brotum. Oftast er það Heródótos frá Halikarnassos sem er talinn faðir grískrar sagnfræði – „pater historiae“ eins og rómverski stjórnmálamaðurinn og ræðusnillingurinn Marcus Tullius Cicero nefndi hann. Heródótos gekk mun lengra en aðrir höfðu gert til þess að flétta saman ólíkar atburðarásir í heildstæðan söguþráð; hann hafði rannsóknarspurningu sem frásögnin átti að svara – hverjar voru ástæður þess að stríð braust út milli Grikkja og Persa? – og hann var gagnrýnni á heimildir sínar en fyrirrennarar hans en sjálfur segir hann: „Mér ber að greina frá því sem sagt er en mér ber alls ekki að trúa því.“ (Heródótos 7.152). Ef til vill var þó aþenski sagnfræðingurinn Þúkýdídes enn merkari en fyrirrennari hans Heródótos. Hann er af mörgum talinn mestur og áreiðanlegastur allra sagnfræðinga fornaldar. Þúkýdídes ritaði um sögu Pelópsskagastríðsins sem var samtímaviðburður. Hann þrengdi mjög viðfangsefni sagnfræðinnar svo að frásögn hans inniheldur nær einungis stjórnmála- og styrjaldarsögu en ekki hvers kyns útúrdúra um til að mynda þjóðhætti og landafræði líkt og rit Heródótosar. Efnistök Þúkýdídesar höfðu varanleg áhrif á ástundum sagnfræðinnar.

Annað framlag Grikkja var heimspekin. Gríski heimspekingurinn Platon sagði að heimspekin ætti upphaf sitt í undrun. Vitaskuld voru Grikkir ekki fyrstir til þess að undrast. Hins vegar varð til meðal þeirra ákveðin rökræðuhefð sem sem þeir nefndu fílósófía (orðrétt: „ást á visku“); þessi hefð á sér órofa sögu til þessa dags þannig að það sem á Vesturlöndum kallast heimspeki (philosophy á ensku, philosophie á frönsku og þýsku, filosofi á norsku, sænsku og dönsku o.s.frv.) er skilgetið afkvæmi þessarar grísku hefðar: Vestræn heimspeki rekur upphaf sitt til Grikkja. Fyrsti gríski heimspekingurinn er venjulega talinn vera Þales frá Míletos (fæddur um 625 f.Kr.) Um sögu grískrar heimspeki má lesa í svari undirritaðs við spurningunum Hver er saga grískrar heimspeki? og Hvenær var blómatími grískrar heimspeki og hvenær lauk honum?

Ein af undirgreinum heimspekinnar, rökfræðin, er beinlínis uppfinning eins heimspekings, Aristótelesar. Hann reyndi fyrstur að gera grein fyrir því á kerfisbundinn hátt hvenær eina fullyrðingu leiðir af annarri. Það gerir hann einkum í ritunum Fyrri rökgreiningum og Síðari rökgreiningum en einnig í Um túlkun og í ritinu Spekirök þar sem hann tekur saman allar helstu rökvillurnar. Stóumenn fitjuðu upp á ýmiss konar nýjungum í rökfræði en rökfræði þeirra gleymdist á miðöldum og uppgötvaðist ekki aftur fyrr en mörgum öldum síðar. Í skólaspeki miðalda voru einhverjar nýjungar kynntar til sögunnar en rökfræði skólaspekinganna byggði þó að langmestu leyti á aristótelískri rökfræði. Þýski heimspekingurinn Immanuel Kant (1724-1804) taldi að Aristóteles hefði þegar uppgötvað allt sem vert væri að uppgötva í rökfræði. Í raun varð ekki alger bylting í rökfræði fyrr en seint á 19. öld þegar nútímarökfræði varð til í skrifum þýska heimspekingsins Gottlobs Frege (1848-1925).

Málfræði er líka grísk uppfinning. Gríski heimspekingurinn Prótagóras er sagður hafa fyrstur greint á milli kynja orða. Platon og Aristóteles byrjuðu á að greina milli ólíkra orðflokka – í fyrstu voru þeir aðeins tveir, sagnir og nöfn, en síðar bættust fleiri orðflokkar í hópinn – og þannig urðu málfræðihugtökin okkar til jafnt og þétt ásamt því sem greiningin varð æ nákvæmari. Stóumenn lögðu einnig sitt af mörkum en málfræðingarnir Díonýsíos Þrax og Apollóníos Dyskolos merkastir eru þó merkastir grískra málfræðinga. Rómverskir málfræðingar tóku upp gríska málfræði og löguðu að þörfum latínunnar en frá þeim eru komin málfræðihugtökin sem enn eru kennd í dag.

Frekara lesefni á Vísindavefnum:

Mynd:...